Psikiyatri Doktoru Hangi Hastalıklara Bakar? Ruh Sağlığı Rehberi

Toplumda "psikiyatrist" veya "psikiyatri doktoru" denildiğinde, zihinlerde hâlâ eski filmlerden kalma, koltukta yatan hastaları analiz eden veya sadece "çok ağır" vakalarla ilgilenen bir doktor imajı canlanabiliyor. Bu imaj, ruh sağlığına dair var olan damgalamayı (stigma) besleyen en büyük yanlış anlamalardan biridir. Oysa psikiyatri, insan beyninin ve davranışlarının karmaşıklığını anlamaya adanmış, modern tıbbın en dinamik ve hayati dallarından biridir. Bir psikiyatrist, sadece akıl hastanelerinde çalışan bir hekim değil, aynı zamanda toplumun içinde, yanı başımızda, hayatın getirdiği zorluklar karşısında ruhsal dengesi sarsılan herkese yardım eli uzatan bir tıp doktorudur.

Peki, bir psikiyatri doktorunun uzmanlık alanı tam olarak nedir? Hangi hastalıkların teşhis ve tedavisini üstlenirler? Yaygın bir şekilde karıştırılan psikolog ile aralarındaki temel farklar nelerdir? En önemlisi, bir insanın "Artık bir psikiyatriste görünme zamanım geldi" demesi gereken o çizgi nerededir?

Bu kapsamlı rehber, psikiyatri biliminin gizemli gibi görünen kapılarını aralamak ve bir psikiyatristin tıp dünyasındaki gerçek rolünü aydınlatmak için hazırlandı. Duygudurum bozukluklarından anksiyeteye, psikotik tablolardan yeme bozukluklarına kadar psikiyatrinin ne kadar geniş bir yelpazeyi kapsadığını görecek ve ruh sağlığı sorunları karşısında yardım aramanın neden bedensel bir rahatsızlık için doktora gitmek kadar normal ve gerekli olduğunu anlayacaksınız. Bu, zihinsel iyilik halinize giden yolda size ışık tutacak bir başlangıç kılavuzudur.

Psikiyatrist Kimdir? Tıp Doktoru ve Ruh Sağlığı Uzmanı

Her şeyden önce anlaşılması gereken en temel nokta şudur: Her psikiyatrist bir tıp doktorudur. Psikiyatristler, 6 yıllık tıp fakültesi eğitimini tamamladıktan sonra Tıpta Uzmanlık Sınavı'na (TUS) girerek "Ruh Sağlığı ve Hastalıkları" alanında 4 veya 5 yıl süren bir uzmanlık eğitimi alırlar.

Bu tıp kökeni, psikiyatristleri diğer ruh sağlığı profesyonellerinden ayıran en kritik özelliktir. Bu eğitim sayesinde:

1. Tıbbi ve Biyolojik Perspektif: Ruhsal sorunların altında yatabilecek vitamin eksiklikleri, tiroit hormon bozuklukları, nörolojik hastalıklar veya beyin tümörleri gibi fiziksel nedenleri ayırt edebilirler.
2. Teşhis Koyma Yetkisi: Tıbbi değerlendirme yaparak, uluslararası tanı kriterlerine (DSM-5 gibi) göre resmi bir psikiyatrik tanı koyabilirler.
3. İlaç Reçete Etme Yetkisi: En önemli fark olarak, ruhsal hastalıkların tedavisinde kullanılan antidepresan, antipsikotik, anksiyolitik (kaygı giderici) gibi ilaçları reçete etme yetkisine sahiptirler.
4. Bütüncül Yaklaşım: Hem psikoterapi (konuşma terapisi) yöntemlerini hem de farmakoterapiyi (ilaç tedavisi) bir arada kullanarak bütüncül bir tedavi planı oluşturabilirler.

Psikiyatrist ve Psikolog Arasındaki Temel Fark Nedir?

Bu iki meslek sıkça karıştırılsa da eğitimleri ve yetkinlikleri farklıdır:

1. Psikiyatrist: Belirtildiği gibi, bir tıp doktorudur. Ana odak noktası, ruhsal hastalıkların biyolojik, nörokimyasal ve genetik temellerini anlamak, tanı koymak ve öncelikli olarak ilaç tedavisi ve diğer tıbbi müdahalelerle (EKT gibi) tedavi etmektir. Birçok psikiyatrist aynı zamanda psikoterapi eğitimi de alır ve bu yöntemi de uygular.
2. Psikolog (Klinik Psikolog): Fen-Edebiyat veya benzeri fakültelerin 4 yıllık psikoloji bölümünden mezun olduktan sonra, klinik psikoloji alanında yüksek lisans veya doktora yaparak uzmanlaşır. Psikologlar, ilaç yazamazlar. Onların uzmanlık alanı, konuşma terapisi (psikoterapi), psikolojik testler (zeka, kişilik testleri vb.) ve davranışsal müdahalelerdir.

Bu iki alan, birbirinin rakibi değil, tamamlayıcısıdır. En etkili tedavi genellikle bu iki uzmanın iş birliği ile yürütülür. Psikiyatrist, hastalığın biyolojik yönünü ilaçla dengelerken, klinik psikolog da terapi yoluyla kişinin düşünce kalıplarını, davranışlarını ve başa çıkma becerilerini geliştirmesine yardımcı olur.

Psikiyatri Doktorunun Baktığı Başlıca Hastalıklar ve Durumlar

Psikiyatrinin ilgi alanı, toplumda sanıldığından çok daha geniştir. İşte bir psikiyatristin teşhis ve tedavi ettiği başlıca hastalık grupları:

1. Duygudurum Bozuklukları (Mood Disorders): Kişinin duygusal durumunda kalıcı ve şiddetli dalgalanmaların olduğu hastalıklardır.

1. Majör Depresif Bozukluk: Kalıcı üzüntü, ilgi ve keyif kaybı, umutsuzluk.
2. Bipolar Bozukluk (Manik-Depresif Hastalık): Depresif dönemler ile taşkınlık, aşırı enerji ve coşkunlukla seyreden manik/hipomanik dönemler arasında gidip gelme.
3. Distimi (Süregiden Depresif Bozukluk): En az iki yıl süren, kronik ama majör depresyondan daha hafif seyreden depresif ruh hali.

2. Anksiyete (Kaygı) Bozuklukları: Yoğun, aşırı ve sürekli bir endişe halinin ve korku tepkilerinin hakim olduğu durumlardır.

1. Panik Bozukluk: Tekrarlayan, beklenmedik panik ataklar ve bu atakları tekrar yaşama korkusu.
2. Yaygın Anksiyete Bozukluğu: Birçok farklı konu hakkında sürekli ve kontrol edilemeyen endişe hali.
3. Sosyal Anksiyete Bozukluğu (Sosyal Fobi): Sosyal ortamlarda yargılanma veya rezil olma korkusu.
4. Özgül Fobiler: Yükseklik, hayvan, iğne gibi belirli nesne veya durumlara karşı duyulan aşırı korku.

3. Psikotik Bozukluklar: Kişinin gerçeklikle bağının koptuğu (psikoz), düşünce ve algılamada ciddi bozulmaların yaşandığı hastalıklardır.

1. Şizofreni: Sanrılar (gerçek dışı inançlar), halüsinasyonlar (gerçekte olmayan şeyleri görme/duyma), dağınık konuşma ve davranışlarla karakterizedir.
2. Şizoaffektif Bozukluk: Hem şizofreni belirtilerinin hem de majör depresyon veya mani gibi duygudurum belirtilerinin bir arada görüldüğü bir tablodur.
3. Sanrısal Bozukluk: Halüsinasyonlar olmaksızın, en az bir ay süren, takip edilme, zehirlenme gibi gerçek dışı inançların (sanrıların) varlığı.

4. Obsesif-Kompulsif ve İlişkili Bozukluklar: Takıntılı düşünceler ve tekrarlayıcı davranışlarla kendini gösteren bir gruptur.

1. Obsesif-Kompulsif Bozukluk (OKB): Kirlenme, şüphe, simetri gibi takıntılı düşünceler (obsesyonlar) ve bu düşüncelerin sıkıntısını azaltmak için yapılan el yıkama, kontrol etme gibi zorlantılı davranışlar (kompulsiyonlar).
2. Vücut Dismorfik Bozukluğu: Kişinin bedenindeki hayali veya küçük bir kusurla aşırı derecede zihinsel olarak meşgul olması.

5. Travma ve Stresle İlişkili Bozukluklar: Travmatik veya stresli bir olaya maruz kalma sonrası ortaya çıkan durumlardır.

1. Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB): Travmatik olayı yeniden yaşantılama, kaçınma ve aşırı uyarılmışlık belirtileri.
2. Uyum Bozuklukları: Boşanma, taşınma, iş kaybı gibi stresli bir yaşam olayına karşı gelişen belirgin duygusal veya davranışsal tepkiler.

6. Yeme Bozuklukları: Yeme alışkanlıklarında ve beden algısında ciddi bozulmalarla seyreden, hayati tehlike oluşturabilen hastalıklardır.

1. Anoreksiya Nervoza: Kilo alma korkusu nedeniyle aşırı yemek kısıtlama ve tehlikeli derecede zayıf olma.
2. Bulimiya Nervoza: Tıkınırcasına yeme atakları ve ardından kilo alımını engellemek için kusma, laksatif kullanma gibi telafi edici davranışlar.

7. Kişilik Bozuklukları: Kişinin kendisini, başkalarını ve olayları algılama, hissetme ve ilişki kurma biçiminde, toplumun beklentilerinden belirgin şekilde sapan, kalıcı ve esnek olmayan örüntülerdir. (Örn: Borderline, Narsisistik, Antisosyal Kişilik Bozukluğu).

8. Madde Kullanım Bozuklukları: Alkol, uyuşturucu veya diğer maddelerin kötüye kullanımı ve bağımlılığı. Psikiyatristler, hem yoksunluk (detoks) sürecini yönetir hem de bağımlılığın altında yatan ruhsal sorunları tedavi eder.

9. Uyku-Uyanıklık Bozuklukları:

1. İnsomnia (Uykusuzluk): Uykuya dalma veya uykuyu sürdürmede kronik zorluk.
2. Hipersomnolans (Aşırı Uykululuk): Gündüzleri aşırı uykulu olma hali.

10. Nörogelişimsel ve Çocukluk Çağı Bozuklukları: Çocuk ve ergen psikiyatristleri, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), Otizm Spektrum Bozukluğu ve diğer çocukluk çağı sorunları konusunda uzmanlaşmıştır.

Ne Zaman Bir Psikiyatri Doktoruna Başvurmalısınız?

Aşağıdaki belirtilerden bir veya birkaçı günlük yaşamınızı, işlevselliğinizi ve ilişkilerinizi önemli ölçüde etkilemeye başladıysa, bir psikiyatristten randevu almak önemli bir adımdır:

1. İki haftadan uzun süren sürekli bir üzüntü, umutsuzluk ve boşluk hissi.
2. Hayattan keyif alamama, hiçbir şey yapmak istememe.
3. Kontrol edilemeyen, yoğun ve sürekli endişe, panik veya korku hali.
4. Uyku düzeninde ciddi değişiklikler (çok fazla veya çok az uyuma).
5. İştahta belirgin değişiklikler ve istemsiz kilo kaybı veya alımı.
6. Enerjide belirgin azalma, sürekli yorgunluk.
7. Başkalarının duymadığı sesler duyma veya görmediği şeyler görme.
8. Takıntılı, istenmeyen düşüncelerden kurtulamama.
9. Sosyal ortamlardan ve insanlardan kaçınma.
10. Alkol veya madde kullanımında artış.
11. En önemlisi: Kendinize veya başkalarına zarar verme düşünceleri. (Bu durum acil tıbbi müdahale gerektirir.)

Ruh Sağlığı, Beden Sağlığının Ayrılmaz Bir Parçasıdır

Bir psikiyatri doktoru, insan ruhunun ve beyninin en karmaşık sorunlarıyla ilgilenen, bu sorunları hem biyolojik hem de psikolojik bir mercekle değerlendiren ve kanıta dayalı tıp ilkeleriyle tedavi eden bir uzmandır. Psikiyatriye başvurmak bir zayıflık veya "delilik" işareti değil, tam aksine, kişinin kendi sağlığına değer verdiğini, sorunlarıyla yüzleşme cesaretini gösterdiğini ve daha iyi bir yaşam kalitesine ulaşmak için adım attığını gösteren bir bilgelik eylemidir.

Kolunuz kırıldığında bir ortopediste, kalbinizle ilgili bir sorun olduğunda bir kardiyoloğa gitmek ne kadar doğalsa, ruhsal bir acı veya işlevselliğinizi bozan bir durum yaşadığınızda bir psikiyatriste başvurmak en doğru seçimdir.