DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) Rehberi Çocuklarda ve Yetişkinlerde

Sürekli eşyalarını kaybeden, bir türlü ödevinin başına oturamayan bir çocuk... Toplantıda zihni sürekli başka yerlere dalan, faturaları ödemeyi son ana bırakan bir yetişkin... Toplumda bu davranışlar genellikle "tembellik", "sorumsuzluk" veya "yaramazlık" olarak etiketlenir. Oysa bu etiketlerin ardında, çoğu zaman görünmeyen, anlaşılmayan ve kişinin hayat kalitesini ciddi şekilde etkileyen nörobiyolojik bir durum yatıyor olabilir: DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu).

Öncelikle en temel gerçeği ortaya koyalım: DEHB, bir irade zayıflığı, bir karakter kusuru veya kötü yetiştirilme tarzının bir sonucu değildir. O, beynin dikkat, organizasyon, planlama ve dürtü kontrolü gibi "yönetici fonksiyonlarından" sorumlu bölgelerinin farklı çalıştığı, kalıtsal yönü çok güçlü olan tıbbi bir durumdur. Bu, "bozuk" olmak değil, beynin farklı bir "işletim sistemine" sahip olması gibidir.

Bu makale, bu karmaşık ve genellikle yanlış anlaşılan durumu tüm yönleriyle aydınlatmak, hem DEHB ile yaşayan bireylere hem de onların ailelerine umut ve çözüm yolları sunmak için hazırlanmış kapsamlı bir psikiyatri rehberi’dir.

1. DEHB Nedir? Beynin Orkestra Şefi Zorlandığında...

Beynimizin ön (frontal) bölgesini, dev bir orkestrayı yöneten bir şef gibi düşünebiliriz. Bu şefin görevi; hangi enstrümanın ne zaman çalacağına karar vermek (önceliklendirme), ritmi tutturmak (zaman yönetimi), dikkat dağıtan sesleri susturmak (odaklanma) ve orkestranın uyum içinde çalmasını sağlamaktır (organizasyon).

DEHB'li bir bireyin beyninde ise bu orkestra şefi harikadır, ancak biraz dağınıktır ve kolayca dikkati dağılır. Tüm enstrümanlar (zeka, yaratıcılık, yetenek) oradadır ve hepsi de çok iyi çalabilir, ancak şefin onları uyum içinde yönetmesi zordur. Sonuç? Potansiyel dolu ama kaotik bir müzik.

DEHB'nin üç temel belirti kümesi vardır:

1. Dikkat Eksikliği: Odaklanma, dikkati sürdürme ve görevleri organize etmede yaşanan güçlük.
2. Hiperaktivite: Aşırı hareketlilik, yerinde duramama, sürekli kıpırdanma ihtiyacı.
3. Dürtüsellik (Impulsivity): Sonucunu düşünmeden, aniden hareket etme veya konuşma eğilimi.

2. DEHB'nin Üç Farklı Yüzü: Herkes "Hiperaktif" Değildir

DEHB herkeste aynı şekilde görülmez. Üç ana alt tipi vardır ve bu ayrımı bilmek, özellikle kız çocuklarında gözden kaçan vakaları anlamak için kritiktir.

a) Birleşik Tip: Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite-dürtüsellik belirtilerinin bir arada ve belirgin olarak görüldüğü en yaygın tiptir. b) Önde Gelen Dikkat Eksikliği Tipi (Eski adıyla ADD): Bu tipte hiperaktivite neredeyse hiç görülmez veya çok azdır. Asıl sorun, dikkati odaklama ve sürdürmededir. Bu çocuklar genellikle "sessiz, sakin, kendi halinde, hayal dünyasında yaşayan" olarak tanımlanır. Özellikle kız çocuklarında sık görülen bu tip, "yaramazlık" yapmadığı için genellikle gözden kaçırılır ve bu çocuklar "tembel" veya "ilgisiz" olarak etiketlenir. c) Önde Gelen Hiperaktivite/Dürtüsellik Tipi: Dikkat eksikliği belirtileri daha geri plandadır. Asıl zorluk, aşırı hareketlilik ve dürtü kontrolündedir. Klasik "yerinde duramayan, aklına geleni anında yapan" çocuk profili bu gruba uyar.

3. DEHB Yaşla Birlikte Nasıl Değişir? Çocukluktan Yetişkinliğe...

DEHB sadece bir çocukluk çağı sorunu değildir; belirtiler yaşla birlikte şekil değiştirerek yetişkinlikte de devam eder.

Çocuklukta Görülen Belirtiler:

1. Ödevleri sürekli unutma, eşyalarını kaybetme.
2. Derste dikkatini verememe, kolayca sıkılma.
3. Yönergeleri takip etmede zorlanma.
4. Sırasını bekleyememe, başkalarının sözünü kesme.
5. Oturması gereken durumlarda (sınıf, yemek masası) oturamama.
6. Tehlikeli ve düşüncesizce hareket etme (yola fırlama vb.).

Yetişkinlikte Görülen Belirtiler: Yetişkinlikte, gözle görülür hiperaktivite genellikle azalır ve yerini içsel bir huzursuzluğa bırakır.

1. Kronik Erteleme ve Zaman Yönetimi Sorunları: İşleri sürekli son dakikaya bırakma, zamanı doğru planlayamama.
2. Organize Olamama: Dağınık bir ev veya ofis, faturaları ödemeyi unutma, randevuları kaçırma.
3. İş Hayatında Zorluklar: Sık iş değiştirme, potansiyelinin altında performans gösterme, sıkıcı ve rutin işlerde başarısız olma.
4. İlişki Sorunları: Partnerini dinlemekte zorlanma, önemli tarihleri unutma, dürtüsel kararlarla ilişkiyi zora sokma.
5. Duygusal Dalgalanmalar: Ani sinirlenme, hayal kırıklığına karşı düşük tolerans.
6. Riskli Davranışlar: Hızlı araba kullanma, dürtüsel para harcama, madde kullanımına yatkınlık.

Yetişkin DEHB'si, genellikle altta yatan bir anksiyete, depresyon veya düşük özsaygı tablosuyla birlikte görülür.

4. Tedavi: "İşletim Sistemini" Optimize Etmek

DEHB'nin tedavisi, "bozuk" bir şeyi "düzeltmek" değil, bu farklı "işletim sistemine" sahip beynin, modern dünyanın beklentilerine daha iyi uyum sağlaması için onu optimize etmektir. En etkili tedavi, "çok yönlü" (multimodal) bir yaklaşımdır.

a) İlaç Tedavisi (Tedavinin Temel Direklerinden Biri): Bir psikiyatrist tarafından reçete edilen ilaçlar, DEHB tedavisinde en hızlı ve en etkili sonuçları veren yöntemlerden biridir.

1. Uyarıcı (Stimülan) İlaçlar: En sık kullanılan ve en etkili gruptur. "Uyarıcı" ismi kafa karıştırıcı olsa da, bu ilaçlar beyni "hiperaktif" yapmaz; tam tersine, beynin orkestra şefi olan prefrontal korteksi uyararak onun dikkat ve dürtü kontrolü görevlerini daha iyi yapmasını sağlarlar.
2. Uyarıcı Olmayan İlaçlar: Alternatif bir seçenektir ve etkileri daha yavaş başlar.
3. Mitler ve Gerçekler: Bu ilaçlar doğru dozda ve doktor kontrolünde kullanıldığında bağımlılık yapmazlar veya çocuğu "sersemletmezler". Amaçları, çocuğun veya yetişkinin kendi potansiyeline ulaşmasını sağlayan biyolojik bir destek sunmaktır.

b) Psikoterapi ve Davranışsal Müdahaleler: İlaçlar odaklanmaya yardımcı olurken, terapi ise o odaklanmayı nasıl kullanacağını öğretir.

1. Ebeveyn Eğitimi: Ailelere, DEHB'li çocuklarına nasıl daha etkili sınırlar koyacaklarını, olumlu davranışları nasıl pekiştireceklerini ve evde nasıl yapılandırılmış bir ortam yaratacaklarını öğretir.
2. Okul Temelli Müdahaleler: Öğretmenlerle iş birliği yaparak, çocuğun sınıfta en ön sıraya oturması, yönergelerin basitleştirilmesi gibi düzenlemeler yapılır.
3. Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Özellikle yetişkinlerde, erteleme, zaman yönetimi, organizasyon becerileri ve DEHB'nin yarattığı olumsuz düşünce kalıpları üzerinde çalışmak için çok etkilidir.

c) DEHB Koçluğu ve Yaşam Tarzı Düzenlemeleri:

1. Koçluk: Bir DEHB koçu, kişiye günlük yaşamını organize etmesi, hedefler belirlemesi ve bu hedeflere ulaşması için pratik stratejiler geliştirir.
2. Rutin, Egzersiz ve Uyku: Düzenli bir yaşam tarzı, düzenli egzersiz ve kaliteli uyku, DEHB belirtilerini yönetmede ilaçlar kadar etkili olabilir.

Farklılığı Bir Güce Dönüştürmek

DEHB ile yaşamak zorlayıcı olabilir. Ancak doğru tanı, doğru tedavi ve doğru destekle, bu "farklı işletim sistemi" bir zayıflık olmaktan çıkıp, bir güce dönüşebilir. DEHB'li beyinler, genellikle son derece yaratıcı, enerjik, esprili ve kriz anlarında harika problem çözücülerdir. Tedavinin amacı, bu harika potansiyelin, günlük hayatın organizasyonel zorlukları içinde kaybolup gitmesini engellemektir.