Ruh sağlığı dünyasının karmaşık ama bir o kadar da aydınlatıcı dilini çözmeye devam ediyoruz. Sözlüğümüzün ilk bölümünde, en temel ve en sık karşılaşılan kavramları ele almıştık. Bu ikinci ve son bölümde ise, terapi odasının daha derinlerine iniyor, daha ileri düzey ve niş kavramları, terapi süreçlerini ve insan zihninin daha karmaşık yönlerini aydınlatıyoruz.
Bu kılavuz, ruh sağlığı okuryazarlığınızı bir üst seviyeye taşımak ve bu alandaki en güncel tartışmaları anlamanız için size bir anahtar sunmak amacıyla hazırlandı. Bu, psikoloji bilimi alanındaki kişisel keşif yolculuğunuzda size eşlik edecek bir rehberdir.
İleri Düzey Psikoloji ve Terapi Kavramları
A-D Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| Aleksitimi | Bir kişinin kendi duygularını tanıma, anlama ve sözel olarak ifade etmede zorluk yaşaması durumudur. Kişi "Ne hissettiğimi bilmiyorum" diyebilir veya duygularını sadece bedensel duyumlar (örn: stresliyken mide ağrısı) olarak deneyimleyebilir. | [Duygusal Zeka Rehberi] |
| Ambivalans (Duygu Karmaşası) | Bir kişiye, nesneye veya duruma karşı aynı anda hem olumlu hem de olumsuz, yani birbiriyle çelişen iki zıt duyguyu birden hissetme halidir. (Örn: Hem sevmek hem nefret etmek). | [Yakın İlişkiler Rehberi] |
| Bilişsel Esneklik (Cognitive Flexibility) | Düşünce tarzını, değişen durumlara ve yeni bilgilere göre adapte edebilme ve değiştirebilme becerisidir. Katı ve değişmez düşünce kalıplarının (örn: [Mükemmeliyetçilik]) tam tersidir. | [Psikolojik Sağlamlık Rehberi] |
| Bilişsel Yeniden Yapılandırma | [Bilişsel Davranışçı Terapinin] temel bir tekniğidir. Danışanın işlevsiz ve çarpıtılmış düşüncelerini ("hiçbir şeyi doğru yapamam" gibi) tanımasına ve bunları daha gerçekçi ve dengeli düşüncelerle değiştirmesine yardımcı olma sürecidir. | [Bilişsel Çarpıtmalar Rehberi] |
| Diyalektik Davranışçı Terapi (DBT) | Başlangıçta [Borderline Kişilik Bozukluğu] için geliştirilmiş, Bilişsel Davranışçı Terapinin bir alt türüdür. Özellikle yoğun duygusal dalgalanmalar, kendine zarar verme ve kronik intihar düşünceleriyle başa çıkmada çok etkilidir. Mindfulness, duygusal düzenleme, strese dayanıklılık ve kişilerarası etkinlik becerilerini öğretir. | [Kişilik Bozuklukları Rehberi] |
| Dissosiyasyon (Çözülme) | Zihnin, aşırı stresli veya travmatik bir durumla başa çıkmak için, gerçeklikten geçici olarak kopmasıdır. Kişi kendini olayların dışından izliyormuş gibi (depersonalizasyon) veya çevresinin gerçek dışı olduğunu (derealizasyon) hissedebilir. Hafıza kayıpları da görülebilir. | [Travma ve TSSB Rehberi] |
| Dopamin | Beynin "ödül ve motivasyon" sisteminin ana kimyasalıdır. Bir hedefe ulaştığımızda, keyif aldığımız bir şeyi yaptığımızda salgılanır ve bizi o davranışı tekrar etmeye teşvik eder. [Bağımlılık] ve [erteleme] gibi durumlarla yakından ilişkilidir. | [Mutluluk Hormonları Rehberi] |
E-İ Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| Eklektik / Bütüncül Terapi | Terapistin, tek bir terapi ekolünün katı kurallarına bağlı kalmak yerine, farklı ekollerden (Psikodinamik, BDT, Varoluşçu vb.) aldığı teknikleri ve bakış açılarını, danışanın özgün ihtiyaçlarına göre bir araya getirerek kullandığı esnek bir yaklaşımdır. | [Doğru Terapisti Seçme Rehberi] |
| EMDR (Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme) | Özellikle [travma] tedavisinde kullanılan yapılandırılmış bir terapi yöntemidir. Beynin doğal bilgi işleme sistemini, çift yönlü uyarım (göz hareketleri, ses veya dokunma) kullanarak harekete geçirir ve "takılı kalmış" travmatik anıların işlenmesini sağlar. | [Travma ve TSSB Rehberi] |
| Fobi | Belirli bir nesne, durum veya aktiviteye karşı duyulan, aşırı, mantıksız ve ısrarcı bir korkudur. Kişi korkusunun mantıksız olduğunu bilse de, o durumla karşılaştığında yoğun bir panik tepkisi verir. | [Anksiyete Rehberi] |
| Fonksiyonel Analiz | Bilişsel Davranışçı Terapide, sorunlu bir davranışın (örn: öfke patlaması, alkol kullanımı) öncesinde (tetikleyiciler), sırasında (düşünce ve duygular) ve sonrasında (sonuçlar) neler olduğunu anlamak için yapılan detaylı bir incelemedir. Davranışın "işlevini" anlamaya çalışır. | [BDT] |
| Ghosting (Hayalet Olma) | Bir kişinin, birlikte olduğu veya flört ettiği bir kişiyle tüm iletişimi, hiçbir açıklama yapmadan, aniden ve tamamen kesmesidir. Modern flört dünyasının yaygın bir sorunudur. | [Ghosting Rehberi] |
| İçgörü (Insight) | Bir kişinin, kendi duygu, düşünce ve davranışlarının ardındaki bilinçdışı nedenleri ve kalıpları aniden ve aydınlatıcı bir şekilde fark etmesidir. Psikodinamik terapinin ana hedeflerinden biridir. | [İçsel Çocuk Rehberi] |
K-O Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| Katarsis | Bastırılmış, güçlü duyguların (özellikle öfke ve üzüntü) yoğun bir şekilde boşaltılması ve bu boşalmanın ardından gelen rahatlama hissidir. (Örn: Terapi seansında hüngür hüngür ağlamak). | [Yas Süreci Rehberi] |
| Maruz Bırakma Terapisi (Exposure Therapy) | Anksiyete bozuklukları, fobiler ve [OKB] tedavisindeki "altın standart" tekniktir. Terapistin rehberliğinde, kişinin korktuğu ama aslında tehlikeli olmayan durumlara, aşamalı ve kontrollü bir şekilde maruz bırakılmasıdır. Amaç, kişinin o durumdan kaçmadığında korkusunun doğal olarak azaldığını öğrenmesidir. | [OKB Rehberi] |
| Mentalizasyon (Zihinselleştirme) | Hem kendi hem de başkalarının davranışlarının ardında yatan zihinsel durumları (düşünceler, duygular, niyetler, inançlar) anlama ve yorumlama kapasitesidir. Empatinin bilişsel temelidir. | [Duygusal Zeka Rehberi] |
| Nörotransmitter | Beyin hücreleri (nöronlar) arasında iletişimi sağlayan kimyasal habercilerdir. Serotonin, dopamin, noradrenalin gibi nörotransmitterlerin dengesizliği, birçok ruhsal hastalığın temelinde yatar. | [Mutluluk Hormonları Rehberi] |
| Oksitosin | "Aşk hormonu" veya "bağlanma hormonu" olarak da bilinir. Sarılma, güven ve sosyal bağ kurma gibi durumlarda salgılanır. | [Mutluluk Hormonları Rehberi] |
Ö-Y Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| Öz Şefkat (Self-Compassion) | Zorlandığımız, başarısız olduğumuz veya kendimizi yetersiz hissettiğimiz anlarda, kendimize karşı tıpkı sevdiğimiz bir dostumuza göstereceğimiz gibi, nazik, anlayışlı ve destekleyici olma becerisidir. | [Öz Şefkat Rehberi] |
| Regresyon (Gerileme) | Stresli bir durumla karşılaştığında, kişinin gelişimsel olarak daha önceki bir döneme ait, daha çocuksu davranışlar (parmak emme, ağlama krizleri vb.) sergilemesidir. | [Savunma Mekanizmaları] |
| Somatik Deneyimleme (Somatic Experiencing) | Travmanın bedende sıkışıp kalan hayatta kalma enerjisini, zihinle bedeni yeniden birleştirerek, nazikçe ve güvenli bir şekilde serbest bırakmayı hedefleyen bir psikobiyolojik yaklaşımdır. | [Somatik Deneyimleme Rehberi] |
| Terapötik Çerçeve | Terapi sürecinin kurallarını ve sınırlarını belirleyen yapıdır. Seansların süresi, sıklığı, ücreti, iptal politikası, gizlilik ilkesi ve terapist ile danışan arasındaki ilişkinin sınırları gibi konuları içerir. | [Etik İkilemler Rehberi] |
| Travmatik Bağlanma (Trauma Bonding) | Bir istismar döngüsünde (kötü davranış ve ardından gelen "sevgi" gösterileri), kurbanın istismarcısına karşı geliştirdiği güçlü ve sağlıksız bağlılıktır. Bu, [Narsistik İstismar] ve [Zehirli İlişkilerde] sık görülür. | [Narsistik İstismar Rehberi] |
| Varoluşçu Terapi | İnsan hayatının temel gerçekleri olan ölüm, özgürlük, yalnızlık ve anlamsızlık gibi temalarla yüzleşmeye odaklanan bir terapi ekolüdür. Danışanın bu gerçekler karşısında kendi hayatının sorumluluğunu almasına ve kendi anlamını yaratmasına yardımcı olur. | [Yas Süreci Rehberi] |
| Yansıtma (Projection) | Kişinin, kendisinde kabul edemediği olumsuz duygu, düşünce veya dürtüleri, sanki o özellikler kendisinde değil de başkasında varmış gibi algılamasıdır. (Örn: Kendi öfkesini kabul edemeyen birinin, "Herkes bana çok öfkeli" demesi). | [Savunma Mekanizmaları] |
