Ruh sağlığı hakkında okurken veya bir uzmanla konuşurken, kendinizi yabancı bir dilin ortasında kalmış gibi hissettiğiniz oldu mu? "Bilişsel çarpıtma", "psikodinamik", "komorbidite", "aktarım"... Bu terimler, alanın profesyonelleri için birer kısa yol iken, konuya yabancı olanlar için kafa karıştırıcı birer engel olabilir. Oysa bu kavramları anlamak, kendi zihinsel süreçlerimizi ve iyileşme yolculuğumuzu anlamanın ilk adımıdır.
Bu makale, psikoloji ve psikiyatri dünyasının kapılarını aralayan bir anahtar olmak amacıyla hazırlandı. En sık kullanılan, en temel ve en önemli 50 kavramı, akademik bir dilden arındırarak, herkesin anlayabileceği net ve pratik açıklamalarla bir araya getirdik. Bu, ruh sağlığı okuryazarlığınızı artıracak ve bu alandaki bilginizi derinleştirecek kişisel psikiyatri rehberinizdir.
Bu sözlük, konuları daha iyi anlamanız için sitemizdeki diğer detaylı rehberlere de köprüler kurmaktadır.
A'dan Z'ye Temel Ruh Sağlığı Kavramları
A-B Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| Aktarım (Transference) | Bir kişinin, geçmişteki önemli bir ilişkideki (genellikle ebeveyn) duygu, düşünce ve davranış kalıplarını, farkında olmadan bugünkü bir kişiye, özellikle de terapistine yansıtmasıdır. | [İçsel Çocuk Rehberi] |
| Anhedoni | Eskiden keyif alınan aktivitelerden artık zevk alamama durumudur. [Depresyonun] en temel ve en belirgin belirtilerinden biridir. | [Depresyon Rehberi] |
| Anksiyete (Kaygı) | Gelecekteki olası bir tehdide karşı hissedilen, endişe, gerginlik ve fiziksel belirtilerle (kalp çarpıntısı vb.) karakterize, normal ve genellikle sağlıklı bir duygudur. Ancak aşırı ve kontrol edilemez olduğunda bir bozukluğa dönüşür. | [Anksiyete Rehberi] |
| Bağlanma Stilleri (Attachment Styles) | Çocuklukta bakım veren kişiyle kurulan ilk bağın, yetişkinlikteki romantik ilişkileri nasıl şekillendirdiğini açıklayan teoridir. Güvenli, kaygılı ve kaçıngan gibi türleri vardır. | [Bağlanma Stilleri Rehberi] |
| Bilişsel Çarpıtmalar (Cognitive Distortions) | Zihnimizin gerçeği sistematik olarak olumsuz yönde bükme ve çarpıtma alışkanlıklarıdır. "Ya hep ya hiç düşüncesi" gibi hatalı düşünce kalıplarıdır. | [Bilişsel Çarpıtmalar Rehberi] |
| Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) | Düşüncelerimiz, duygularımız ve davranışlarımız arasındaki ilişkiye odaklanan, yapılandırılmış ve hedef odaklı bir psikoterapi ekolüdür. Özellikle anksiyete, depresyon ve OKB tedavisinde çok etkilidir. | [OKB Rehberi] |
| Bipolar Bozukluk | Kişinin ruh halinin, aşırı enerjik ve coşkulu olduğu "mani" veya "hipomani" dönemleri ile derin bir çöküş yaşadığı "depresyon" dönemleri arasında gidip geldiği, iki uçlu bir duygudurum bozukluğudur. | [Bipolar Bozukluk Rehberi] |
D-E Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) | Dikkati sürdürme, organizasyon ve dürtü kontrolünde yaşanan zorluklarla karakterize, nörogelişimsel bir bozukluktur. | [DEHB Rehberi] |
| Duygusal Zeka (EQ) | Hem kendi duygularımızı anlama ve yönetme hem de başkalarının duygularını anlama (empati) ve ilişkileri etkili bir şekilde yönetme becerisidir. | [Duygusal Zeka Rehberi] |
| Dürtüsellik (Impulsivity) | Sonuçlarını düşünmeden, aniden ve plansız bir şekilde hareket etme eğilimidir. DEHB, Bipolar Bozukluk ve bazı kişilik bozukluklarında sık görülür. | [DEHB Rehberi] |
| Ego-sintonik / Ego-distonik | Ego-sintonik: Kişinin bir düşünce veya davranışını kendi benliğinin doğal bir parçası olarak görmesi ve ondan rahatsızlık duymamasıdır (örn: [Kişilik Bozuklukları]). Ego-distonik: Kişinin bir düşünce veya davranışını benliğine yabancı olarak görmesi ve ondan şiddetle rahatsızlık duymasıdır (örn: [OKB]). | [Kişilik Bozuklukları Rehberi] |
| Empati | Kendini bir başkasının yerine koyarak, onun duygularını ve bakış açısını anlama ve hissetme becerisidir. | [Duygusal Zeka Rehberi] |
| Erteleme (Procrastination) | Bir görevin yarattığı olumsuz duygulardan (kaygı, sıkıntı) kaçınmak için o görevi sürekli olarak son ana bırakma veya hiç başlamama davranışıdır. | [Erteleme Alışkanlığı Rehberi] |
G-K Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| Gaslighting | Bir manipülatörün, kurbanının gerçeklik algısını kasıtlı olarak çarpıtarak, onun kendi hafızasından ve akıl sağlığından şüphe etmesine neden olmasıdır. | [Gaslighting Rehberi] |
| Halüsinasyon (Varsanı) | Gerçekte var olmayan bir şeyi, beş duyu organından biriyle (görme, işitme, dokunma vb.) algılama durumudur. Psikozun bir belirtisidir. | [Psikoz ve Şizofreni Rehberi] |
| Hezeyan (Sanrı) | Aksi yöndeki tüm kanıtlara rağmen kişinin sarsılmaz bir şekilde inandığı yanlış inançlardır. Psikozun bir belirtisidir. | [Psikoz ve Şizofreni Rehberi] |
| Hipomani | Mani'nin daha hafif bir formudur. Kişinin enerjisi ve ruh hali belirgin şekilde yükselir ancak genellikle gerçeklikten kopmaz. [Bipolar Bozukluk] tip II'de görülür. | [Bipolar Bozukluk Rehberi] |
| İçsel Çocuk (Inner Child) | Çocukluk deneyimlerimizin, duygularımızın ve inançlarımızın yetişkin benliğimizde yaşamaya devam eden parçasıdır. | [İçsel Çocuk Rehberi] |
| Komorbidite | İki veya daha fazla ruhsal veya fiziksel hastalığın aynı kişide, aynı anda bulunması durumudur. (Örn: Depresyon ve Anksiyete Bozukluğu'nun bir arada olması). | [Anksiyete Rehberi] |
| Kompulsiyon (Zorlantı) | Bir obsesyonun yarattığı sıkıntıyı azaltmak için kişinin kendini yapmak zorunda hissettiği tekrarlayıcı davranışlar veya zihinsel eylemlerdir (ritüeller). | [OKB Rehberi] |
| Karşı Aktarım (Countertransference) | Terapistin, kendi geçmiş deneyimlerinden kaynaklanan duygu, düşünce ve kalıplarını, farkında olmadan danışanına yansıtmasıdır. | [Zor Danışanlar Rehberi] |
M-P Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| Mani | Kişinin ruh halinin, enerjisinin ve aktivite seviyesinin aşırı derecede yükseldiği, genellikle riskli ve dürtüsel davranışların eşlik ettiği bir hastalık dönemidir. [Bipolar Bozukluk] tip I'in belirleyici özelliğidir. | [Bipolar Bozukluk Rehberi] |
| Mindfulness (Bilinçli Farkındalık) | Dikkati kasıtlı olarak, şimdiki ana, yargılamadan yönlendirme sanatıdır. | [Mindfulness Rehberi] |
| Narsisizm | Sağlıklı bir öz-sevginin ötesinde, kişinin kendini aşırı beğenmesi, sürekli hayranlık beklemesi ve empati kuramaması ile karakterize bir kişilik özelliğidir. Uç düzeyde olduğunda bir kişilik bozukluğuna dönüşür. | [Narsistik İstismar Rehberi] |
| Obsesyon (Takıntı) | Kişinin isteği dışında zihnine zorla giren, tekrar eden ve yoğun sıkıntı yaratan düşünce, imge veya dürtülerdir. | [OKB Rehberi] |
| Panik Atak | Gerçek bir tehlike olmamasına rağmen, aniden ortaya çıkan ve yoğun fiziksel belirtilerle (kalp çarpıntısı, nefes darlığı, terleme) birlikte "ölüyorum, deliyorum" korkusunun yaşandığı yoğun bir korku nöbetidir. | [Anksiyete Rehberi] |
| Paranoya | Başkalarının kendisine zarar vereceğine, onu takip ettiğine veya aldattığına dair aşırı ve gerçek dışı bir şüphecilik ve güvensizlik halidir. | [Psikoz ve Şizofreni Rehberi] |
| Pasif-Agresif Davranış | Olumsuz duyguların (özellikle öfkenin) doğrudan ifade edilmek yerine, surat asma, sessiz kalma, erteleme gibi dolaylı ve gizli yollarla ortaya konulmasıdır. | [Pasif-Agresif Davranış Rehberi] |
| Psikodinamik Yaklaşım | Bugünkü sorunlarımızın kökeninin, geçmişteki (özellikle çocukluk) deneyimlerimizde ve bilinçdışı çatışmalarımızda yattığını savunan terapi ekolüdür. | [Psikoterapi Ekolleri Rehberi] |
| Psikoeğitim | Danışana ve ailesine, yaşadıkları ruhsal bozukluk (belirtileri, nedenleri, tedavi seçenekleri) hakkında bilimsel bilgi verme sürecidir. Tedavinin önemli bir parçasıdır. | [Bipolar Bozukluk Rehberi] |
| Psikometrik Testler | Zeka, kişilik, yetenek gibi psikolojik özellikleri ölçmek için kullanılan, standardize edilmiş test ve ölçeklerdir. | [Psikolojik Testler Rehberi] |
| Psikoz | Kişinin gerçeklikle bağının geçici olarak koptuğu, halüsinasyonlar ve hezeyanlar gibi belirtilerle karakterize bir zihin durumudur. | [Psikoz ve Şizofreni Rehberi] |
| Psikolojik Sağlamlık (Resilience) | Zorluk, travma veya trajedi karşısında, zamanla iyi bir şekilde adapte olabilme ve toparlanabilme kapasitesidir. | [Psikolojik Sağlamlık Rehberi] |
R-S Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| Ruminasyon (Düşünsel Gevelenme) | Aynı olumsuz düşünce ve duyguları, bir çözüm bulmadan, pasif bir şekilde zihinde tekrar tekrar çiğneme alışkanlığıdır. | [Ruminasyon Rehberi] |
| Sahtekarlık Sendromu (Imposter Syndrome) | Kişinin tüm kanıtlara rağmen başarılarını içselleştiremediği ve kendini bir sahtekar gibi hissettiği psikolojik bir örüntüdür. | [Sahtekarlık Sendromu Rehberi] |
| Savunma Mekanizmaları | Benliğin, kaygı ve çatışmayla başa çıkmak için kullandığı, genellikle bilinçdışı olan psikolojik stratejilerdir (örn: inkar, yansıtma, bastırma). | [Psikodinamik Yaklaşım] |
| Serotonin | Ruh halini, uykuyu ve iştahı düzenlemede önemli rol oynayan bir nörotransmitterdir (beyin kimyasalı). Düşüklüğü, depresyon ve anksiyete ile ilişkilidir. | [Mutluluk Hormonları Rehberi] |
| Somatik | Zihinsel veya duygusal bir durumun, bedensel belirtilerle (ağrı, yorgunluk, mide sorunları vb.) kendini göstermesi. "Psikosomatik" terimiyle yakından ilişkilidir. | [Somatik Deneyimleme Rehberi] |
| Stres | Vücudun, zorlayıcı veya tehdit edici bir duruma karşı verdiği doğal fiziksel ve zihinsel tepkidir. Kronikleştiğinde zararlı hale gelir. | [Stres Yönetimi Rehberi] |
| Süpervizyon | Bir terapistin, kendi vaka çalışmalarını ve mesleki gelişimini, daha deneyimli bir meslektaşının (süpervizör) rehberliğinde düzenli olarak gözden geçirdiği süreçtir. Etik çalışmanın temel bir gerekliliğidir. | [Süpervizyon Rehberi] |
| Şema Terapi | Çocuklukta karşılanmamış ihtiyaçların, yetişkinlikte hayatımızı yöneten köklü kalıpları ("şemalar") nasıl oluşturduğuna odaklanan bütüncül bir terapi ekolüdür. | [Kişilik Bozuklukları Rehberi] |
| Şizofreni | Düşünce, algı, duygu ve davranışlarda ciddi bozulmaların yaşandığı, genellikle psikotik belirtilerin eşlik ettiği kronik bir beyin hastalığıdır. | [Psikoz ve Şizofreni Rehberi] |
T-Y Harfleri
| Terim | Açıklama | İlgili Rehber |
| Terapötik İttifak | Danışan ile terapist arasında kurulan, güvene, iş birliğine ve ortak hedeflere dayalı, iyileştirici ilişkinin kendisidir. Terapinin başarısındaki en önemli faktördür. | [Doğru Terapisti Seçme Rehberi] |
| Travma | Bir kişinin fiziksel veya duygusal başa çıkma kapasitesini aşan, dehşet ve çaresizlik hissi yaratan, son derece üzücü veya rahatsız edici bir olay veya olaylar dizisidir. | [Travma ve TSSB Rehberi] |
| TSSB (Travma Sonrası Stres Bozukluğu) | Travmatik bir olaydan sonra, olayı sürekli yeniden yaşama, kaçınma ve aşırı uyarılmışlık gibi belirtilerin devam ettiği bir anksiyete bozukluğudur. | [Travma ve TSSB Rehberi] |
| Tükenmişlik Sendromu (Burnout) | Başarıyla yönetilemeyen kronik iş yeri stresi sonucu ortaya çıkan; duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı hissinde azalma ile karakterize bir sendromdur. | [Tükenmişlik Sendromu Rehberi] |
| Yas (Grief) | Bir kayıptan (sevilen birinin ölümü, ayrılık, iş kaybı vb.) sonra yaşanan doğal ve çok yönlü (duygusal, fiziksel, zihinsel) tepkiler bütünüdür. | [Yas Süreci Reh |
